سرویس جهان مشرق - سال گذشته یکی از پر چالش‌ترین و پرتنش‌ترین سال‌ها در سیاست ترکیه محسوب می‌شود. در این سال اتفاقات بسیاری در ترکیه به وقوع پیوست که باعث تغییر چهره آن در جهان سیاست شد.

البته هرچند وقوع تغییرات در جهان سیاست امری بدیهی محسوب می‌شود ولی بررسی و رصد تغییرات به وجود آمده در سیاست ترکیه بیانگر عدم انسجام در برنامه‌ها و سیاست‌های این کشور است؛ به‌گونه‌ای که فهم آن در مواردی، بسیار سخت شده و حالتی غیرقابل عملی به خود می‌گیرد.

مهم‌ترین تحولات سیاسی سال گذشته ترکیه را می‌توان به شرح زیر مورداشاره قرار داد:

۱- مداخله در بحران سوریه

از زمان وقوع بحران در سوریه، ترک‌ها به‌صورت همه‌جانبه در این بحران مشارکت جسته و تلاش نمودند تا با کمک به گروه‌های مسلح و معارض ضد بشار، نقش محوری در میدان بازی سوریه را در اختیار بگیرند؛ بنابراین آن‌ها به‌تمامی گروه‌های معارض سوری کمک‌های تسلیحاتی و لجستیکی رسانده و سعی کردند با آموزش آن‌ها در داخل خاک خود دولت بشار را ساقط کنند.

آن‌ها حتی پا را از آن‌هم فراتر گذاشته و تلاش کردند با خرید انرژی از داعش منابع مالی آن‌ها را برای مقابله با دولت بشار افزایش دهند

. برای تائید این مطلب اشاره به گزارش روزنامه آمریکایی نیویورک‌تایمز که اعلام کرده بود مسئولان دستگاه‌های اطلاعاتی غرب محموله‌های غیرقانونی نفت داعش را دنبال کرده و شاهد ورود آن به خاک ترکیه بوده‌اند کافی است؛ بنابراین کمک به معارضان سوری ضد بشار و همکاری با گروه‌های تندرو در سال گذشته بخشی مهمی از استراتژی ترک‌ها در منطقه را تشکیل می‌داد.

۲- تسویه‌حساب درون‌حزبی

بخش مهمی از تحولات سیاسی ترکیه در سال گذشته را تسویه‌حساب‌های اردوغان با همکاران سابق و یاران قدیمی‌اش تشکیل می‌داد.

در این سال اردوغان که عبدالله گل، رهبر پرنفوذ و اسلام‌گرا را به حاشیه رانده و در بازی قدرت شکست داده بود، تلاش کرد تا موفقیت خود برای یکه‌تازی در عرصه سیاست ترکیه را با حذف مغز متفکر سیاست خارجی حزب عدالت و توسعه و نگارنده عمق استراتژیک این کشور یعنی داوود او غلو کامل کند؛ بنابراین داوود اوغلو از عرصه سیاست ترکیه حذف و مولود چاووش اوغلو که حرف‌شنوی بیشتری نسبت به وزیر قبلی داشت، جایگزین آن شد. درنتیجه سیاست خارجی ترکیه از حالتی نخبه گرایانه و تقریباً مستقل از منافع اردوغان به سیاستی پوپولیستی و همسو با منافع اردوغان تغییر کرد.‌

۳- چالش با روسیه

درگیری و چالش با کشور روسیه بخش مهمی از تحولات ترکیه در سال گذشته را تشکیل می‌داد. این درگیری که با مداخله ترکیه در سوریه جرقه خورده بود، با سرنگونی جنگنده روسی به اوج خود رسید و باعث تشدید تنش‌های میان دو کشور شد.

پوتین که با احضار سفیر ترکیه «اردوغان را دیکتاتوری حامی داعش در منطقه و ریاکار بزرگ نامیده بود. سرنگونی جنگنده روسی را ضربه از پشت خوانده و ترکیه را تحریم نمود.»[۱]؛ در پاسخ اردوغان نیز با محکوم کردن اقدامات روس‌ها، «حضور آن‌ها در سوریه را غیرقانونی دانست و شعله تنش‌های موجود را بیش‌ازپیش برافروخت.»[۲]

به هر جهت، گستاخی بی‌جای اردوغان و سیاست‌های پوتین در مواجهه با ترک‌ها جواب داد و اردوغان مجبور شد هم از روسیه عذرخواهی کند وهم بخش عمده‌ای از دیپلماسی و توان خود را صرف حل این مشکل نماید.

بنابراین دیدارهای دیپلماتیک و تماس‌های فراوانی میان طرفین ردوبدل شد و درنهایت با دیدار اردوغان و پوتین در روسیه تا حدودی از شدت تنش‌های میان دو کشور کاسته شد.

۴- مداخله، تجاوز و اشغال خاک عراق

مداخله در امور داخلی کشور جنگ‌زده عراق و تلاش برای ایفای نقش فعال در این کشور از تحولات سیاسی دیگر محسوب می‌شود. در این میان ترک‌ها نه‌تنها تلاش کردند با اعمال فشار به عراق، آن را از محور مقاومت دور ساخته و به خود نزدیک نمایند، بلکه با مداخله در امور سیاسی و حمله نظامی به خاک این کشور و اشغال اراضی آن تلاش نمودند، از خود تصویر قدرتی نیرومند و فعال را به نمایش بگذارند.

این اقدام ترک‌ها با پاسخ شدید دولت عراق مواجه شد؛ بنابراین مسئولین عراقی این اقدام ترکیه را «فتنه‌ای برای تضعیف عراق و تقسیم موصل ارزیابی کرده و به مقابله با آن برخاستند.»[۳]

«حضور اردوغان در جمع حامیان حزب عدالت و توسعه و تأکید بر لزوم حضور ترکیه در عراق جهت حراست از خود»، اوضاع را بیش‌ازپیش ناآرام ساخت[۴] و به مهم‌ترین چالش طرفین تبدیل گشت.

۵- تلاش رسانه‌ای برای برافروختن جنگ مذهبی در منطقه

از دیگر تحولات سیاسی ترکیه می‌توان به تلاش‌های رسانه‌ای ترک‌ها برای برافروختن جنگ مذهبی در منطقه اشاره کرد. رسانه‌های ترکیه در سال گذشته تلاش‌های فراوان و هجمه‌های سنگین تبلیغاتی را علیه شیعیان به راه انداختند و تلاش کردند با گسترش سیاست شیعه هراسی در منطقه، مداخلات خود در کشورهای مختلف را توجیه نمایند. ترک‌ها در اجرای این سیاست عجیب به حمایت‌های مالی کشورهای عرب حوزه خلیج‌فارس نیز دلگرم بودند که تلاش می‌نمودند با ایجاد بحران در منطقه برای خود حاشیه امنی مطمئن بسازند.

۶- کودتا

کودتا شاید مهم‌ترین و اصلی‌ترین حادثه سال قبل ترکیه است. در این کودتای نافرجام (۱۵ ژوئیه ۲۰۱۶) که به نام گولن و طرفداران او ختم شد، هرچند تغییر بارزی در سیاست و ساختار ترکیه حاصل نشد ولی بهانه‌ای قوی برای تیم سیاسی - امنیتی حزب عدالت و توسعه شکل گرفت که به‌وسیله آن بتوانند تمامی مخالفان را سرکوب و دستگیر نمایند.

این بهانه به‌قدری پرنفوذ بود که حتی اردوغان به‌وسیله آن توانست بسیاری از معلمان و روزنامه‌نگاران را نیز دستگیر نماید، ماحصل این کودتای نافرجام سرکوب تمام مخالفان و حتی معترضان سیاسی و گسترش استبداد داخلی اردوغان بود.

فتح‌الله گولن رهبر مشهور جنبش گولنی‌ها هرگونه دخالت در این کودتا را رد کرد و آن را کوششی برای ایجاد محدودیت بر فعالیت‌های جنبش گولن در ترکیه دانست.

۷- تلاش برای اصلاح قانون اساسی

یکی از آرمان‌های اصلی اردوغان، تغییر و اصلاح قانون اساسی در راستای گسترش اختیارات خود است. این تلاش که از سال ۲۰۰۲ و با به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه بر سر زبان‌ها افتاده بود، در سال پیش حالتی اجرایی‌تر و عملی‌تر یافت و اردوغان و تیم او توانستند اصلاحات مدنظر خود را برای رفراندوم ۱۶ نیسان مهیا سازند و کمپین‌های فراوانی را در این مسیر به نمایش بگذارند. البته اگرچه تیم رسانه‌ای اردوغان و شخص او تلاش می‌نمایند تا این اصلاحات را در راستای اهداف ملت ارزیابی نمایند ولی هدف اصلی این اصلاحات تلاش برای گسترش اختیارات اردوغان و افزایش استبداد داخلی است، به‌عبارت‌دیگر یاران اردوغان قصد دارند تا در قالب اصلاحات اختیارات فراقانونی برای خود ایجاد نمایند.

۸- چالش با اروپا

اگرچه تلاش برای غربی سازی ترکیه و پیوستن آن به اتحادیه اروپا از سیاست‌های آتاتورک محسوب می‌شود، لیکن رهبران اسلام‌گرای جدید ترکیه نیز این هدف را از آرمان‌های خود دانسته و همیشه بر آن تأکید کرده‌اند، می‌توان ادعا کرد که تلاش برای پیوستن به اتحادیه اروپا مهم‌ترین هدف و آرزوی تمامی طیف‌های ترکیه محسوب می‌شود. رهبران ترکیه بسیار تلاش می‌نمایند تا از افزایش چالش‌های خود با غرب بپرهیزند اما نکته‌ای که در سال گذشته تمامی کارشناسان را متحیر کرد، افزایش چالش ترک‌ها با اروپا بود. این چالش که با منع ورود چاووش اوغلو برای پیوستن به کمپین حمایت از اصلاحات در هلند شروع شد، با حمایت آلمان از سیاست‌های هلند حالتی فراگیرتر یافت و اردوغان را در مقابل کل اروپا قرارداد. درنتیجه اردوغان با فاشیست خواندن هلند و آلمان در اقدامی تهاجمی کل اتحادیه اروپا را تهدید کرد و به همه جهانیان فهماند که برای گسترش اختیارات خود و استبداد داخلی، حاضر است به هر اقدامی دست بزند.

او در یک سخنرانی پوپولیستی، هلند را از بقایای فاشیسم و آلمان را از پیشگامان نو نازی گری به شمار آورده و مرکل را هیتلری جدید خواند؛ این چالش تا حدی شدت یافت که اردوغان رهبران اروپا را تهدید کرد که مراقب خشم ملت ترکیه باشند. اردوغان در ادامه با تهدید اروپا به فرستادن پناه‌جویان به خاک این اتحادیه، چالش‌ها را به بالاترین حد خود رساند.

۹- درگیری ترکیه با نیروهای داعشی آموزش‌دیده در سوریه

از دیگر تحولات سیاسی ترکیه در سال گذشته، گسترش اقدامات تروریستی نیروهای افراطی در خاک این کشور بود. ترکیه که خود از حامیان اصلی تروریسم در سوریه محسوب می‌شد با تلاش‌ها و اقدامات نسنجیده خود دچار بحران امنیتی فراگیر و همه‌جانبه گشت، به‌گونه‌ای که داشتن هفته‌ای بدون اقدامات تروریستی به آرزوی رهبران حزب عدالت و توسعه تبدیل شد. دوستان سابق ترکیه و همکاران استراتژیک او (داعشی‌های آموزش‌دیده توسط ترکیه) برای جبران شکست‌های خود در خاک سوریه، حامی و یاور سابق خود را هدف قرار داده و به همگان ثابت کردند که اصلاً مورد اعتماد نیستند.

۱۰- سفیر کشی در ترکیه

تهدید دیپلمات‌های کشورهای مختلف از دیگران تحولات سیاسی ترکیه محسوب می‌شود، اگرچه تمامی دیپلمات‌ها بر اساس کنوانسیون وین از مصونیت قضایی و امنیتی برخوردارند، ولی گسترش فعالیت‌های تروریستی و رسوخ آن در میان نیروهای امنیتی، باعث شکل‌گیری جریان ترور در این کشور شد، بنابراین در اقدامی عجیب و پیچیده، دیپلمات روسی در یک گالری هنری توسط نیروهای امنیتی ترکیه ترور و باعث گسترش ترس در اماکن دیپلماتیک موجود در این کشور شد.

۱۱- درگیری شدید کردهای استقلال‌طلب با دولت ترکیه

از دیگر تحولات سیاسی ترکیه در سال گذشته گسترش اقدامات تجزیه‌طلبان کرد در خاک این کشور بود. ترکیه که از ابتدای تأسیس خود با بحران اقلیت‌ها مواجه بوده و به‌هیچ‌وجه حاضر به قبول حقوق آن‌ها نبوده است، هم‌اکنون با بحران رو به رشد اقلیت‌های داخلی خود به‌ویژه اقوام کردی روبروست و در این راستا بحران‌های سهمگینی را تجربه می‌کند، به‌گونه‌ای که ارتش ترکیه در تمامی مناطق کردنشین آن در حالت آماده‌باش بوده و روزانه خبرهای فراوانی از درگیری ارتش با نیروهای کرد توسط بنگاه‌های خبری رسمی ترکیه منتشر می‌شود.[۵] می‌توان گفت که روح کردی در چشم‌انداز تحولات ترکیه به دلیل رفتارهای غیرانسانی ترکیه که حتی حاضر به پذیرش نام کرد نیز نبوده‌اند، بیدار شده و بحران‌های فراوانی برای این کشور ایجاد کرده است (ترک‌ها اکراد را ترک‌های کوهی یا ترک‌های وحشی می‌نامیدند).

۱۲- ورود نیروهای ترک به منطقه الباب سوریه

ورود نیروهای نظامی ترک به منطقه الباب و اشغال اراضی سوریه از دیگر تحولات مهم به شمار می‌آید. لازم به ذکر است که ترکیه در ۲۴ آگوست (۳ شهریور ۹۵) دخالت نظامی خود در سوریه با نام عملیات درع الفرات (سپر فرات) را آغاز و تا شهر الباب در ۳۵ کیلومتری مرز این کشور ادامه داد.

هدف ترکیه از این مداخله ایجاد موانع در مسیر پیروزی‌های ارتش و نیروهای مردمی سوریه و کمک به تروریست‌های شکست‌خورده بود. هرچند دولت سوریه به ترکیه در مورد مداخله نظامی در الباب هشدار داد ولی اردوغان با دهن‌کجی به‌نظام سوریه تهدید کرد که مداخله ترک‌ها محدود به شهر الباب نبوده و به شهرهای دیگر نیز کشیده خواهد شد.[۶]

۱۳- ایجاد بحران اقتصادی و رکود در صنعت توریسم

از دیگر تحولات مهم ترکیه در سال گذشته رکود صنعت توریسم و ایجاد بحران اقتصادی در این کشور بود. وقوع انفجارهای پیاپی و گسترش درگیری‌های نظامی از عوامل اصلی رکورد در صنعت توریسم ترکیه محسوب می‌شد.

ترکیه کشوری فاقد منابع معدنی غنی و درآمدزا است به همین دلیل اقتصادی وابسته به جهانگردی دارد و بخش عظیمی از بودجه خود را از این راه تأمین می‌کند.

وقوع انفجارهای فراوان، عملیات تروریستی و حملات موشکی به اماکن توریستی[۷] باعث کاهش ورود توریست به این کشور شده و بحران‌های مالی فراوانی برای ترک‌ها در این زمینه ایجاد کرده است درنتیجه چون توریسم یک صنعت وابسته به امنیت است، به نظر نمی‌رسد که ترکیه بتواند جایگاه سابق خود در جذب توریسم را به دست آورد و ناچار است با بحران‌های اقتصادی حاصل از کمبود بودجه به دلیل کاهش جذب توریست، دست‌وپنجه نرم کند.

۱۴- طرح عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی در پارلمان ترکیه

طرح عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی از دیگر تحولات مهم ترکیه محسوب می‌شود. اگرچه ترکیه اولین کشور مسلمانی به شمار می‌آید که اسرائیل را در ۲۹ مارس ۱۹۴۹ به رسمیت شناخته است ولی شکل‌گیری بحران‌های مختلف ازجمله، حمله رژیم صهیونیستی به کشتی حامل کمک‌های انسان دوستانه به نوار غزه و کشته شدن ۱۰ تبعه ترکیه باعث تیرگی روابط دو کشور شده بود. در ماه ژوئن، «ترکیه و اسرائیل به توافقنامه‌ای برای عادی‌سازی روابط دست یافتند که بر اساس آن اسرائیل ۲۰ میلیون دلار غرامت طی ۲۵ روز بعد از تصویب نهایی توافقنامه به ترکیه پرداخت و کماندوهای اسرائیلی که در این حمله شرکت داشته‌اند، از فعالیت تعلیق کرد».[۸] رأی پارلمان ترکیه به این طرح و عادی‌سازی روابط ترکیه با رژیم صهیونیستی یکی از حوادث مهم سال گذشته ترکیه به شما می‌آید.

۱۵ - بحران پناه‌جویان و مهاجرت آن‌ها از خاک ترکیه به اروپا

بحران پناه‌جویان و امکان مهاجرت آن‌ها به اروپا از چالش‌برانگیزترین حوادث میان اروپا و ترکیه محسوب می‌شود. این مسئله به‌قدری مهم بوده که اردوغان اروپا را تهدید کرده، درصورتی‌که همراهی لازم باسیاست‌های او را نداشته باشد، ترکیه ماهانه ۱۵ هزار پناه‌جو را به خاک اروپا گسیل خواهد کرد.

این حرف البته با موضع‌گیری کشورهای اروپایی نیز همراه بوده و باعث گسترش چالش‌ها میان اروپا و ترکیه شده است. در همین راستا «سباستین کورس» وزیر امور خارجه اتریش با هشدار به اتحادیه اروپا، وابستگی این اتحادیه به ترکیه در امر پناه‌جویان را نکوهیده و آن را مشکلی بزرگ به شمار آورده است.[۹]

۱۶- تغییر نظام از نخست‌وزیری به ریاست جمهوری

بخش عمده‌ای از تحولات ترکیه در سال گذشته را تلاش‌های اردوغان و یارانش برای حذف مقام نخست‌وزیری و جایگزینی ریاست جمهوری به‌جای آن تشکیل می‌داد. درواقع اردوغان بخش عمده‌ای از ظرفیت رسانه‌ای و سیاسی ترکیه را برای اقناع افکار عمومی و حذف مخالفان به کار گرفت و از تمامی فرصت‌ها برای به کرسی نشاندن حرف خود استفاده کرد. اردوغان با تلاش برای حذف مقام نخست‌وزیری و جایگزینی ریاست جمهوری به‌جای آن، تلاش کرد تا دیکتاتوری خود را بر ترکیه بیش‌ازپیش مسجل کند.

البته همه تلاش‌های اردوغان به اصلاحات ۱۶ نیسان بستگی دارد. درصورتی‌که در روز ۱۶ نیسان اصلاحات اردوغان رأی بیاورد دیکتاتوری او بر ترکیه کامل خواهد شد ولی در صورت عدم تأیید اصلاحات، امکان جابه‌جایی در هرم قدرت و جایگزینی احزاب دیگر با حزب عدالت و توسعه غیرممکن به نظر نمی‌آید.

لازم به ذکر است که ترکیه در نتیجه اقدامات رهبران خود در سال گذشته با چالش‌های فراوانی روبرو شده است که امکان حل آن در کوتاه‌مدت وجود ندارد و ترکیه ناچار است چندین سال برای حل این مشکلات تلاش نماید.